Η αριστεία και η αξιοκρατία είναι βασικοί και αλληλένδετοι πυλώνες της δημοκρατίας, οι οποίοι εσχάτως μονοπωλούν το δημόσιο λόγο. Δεν ταυτίζονται όμως νοηματικά, παρά τη γενική εντύπωση που επικρατεί.
Η αριστεία στα ελληνικά σημαίνει κυριολεκτικά τη διάκριση στη μάχη, στην πράξη. Αξιοκρατία είναι η επικράτηση των ικανών, των αξίων, αυτών που αξίζουν περισσότερο. Το κρισιμότερο σημείο όμως είναι με ποιο τρόπο περνάμε από την αριστεία στην επιλογή του αξίου, ώστε η διαδικασία να αποκτήσει πρακτικό περιεχόμενο. Ελέγχοντας τη σύνολη πορεία κάποιου στην ιδιωτική ζωή του και το δημόσιο βίο, θα αποδειχθεί ποιος είναι άξιος και ποιος είναι απλά άριστος. Πραγματικά, εμπειρικά∙ όχι τύποις.
Στην πολιτική, η έμφαση χρειάζεται να αποδίδεται στο δημόσιο βίο των ανθρώπων. Άξιος είναι εκείνος που σε κάποιο κοινωνικό ή πολιτικό χώρο έχει προσφέρει σημαντικό έργο και έχει αποδείξει στην πράξη ότι μπορεί. Δεν είναι άξιος -ενώ μπορεί να είναι άριστος- εκείνος που ιδιωτεύει, εκείνος που όλες του οι δραστηριότητες εξυπηρετούν ατομικά ή ιδιοτελή συμφέροντα, τα οποία ενίοτε μπορεί και να αντιστρατεύονται το δημόσιο συμφέρον. Η αξιοκρατία στη δημοκρατία δεν μπορεί και δεν πρέπει να εξαντλείται σε τυπικά προσόντα (σπουδές, επαγγελματική δραστηριότητα, οικογενειακή παράδοση, δημοφιλία), αλλά επιβάλλεται από τη φύση του πολιτεύματός μας να έχει εμπειρικό περιεχόμενο. Με άλλα λόγια, δεν έχουν ιδιαίτερη σημασία τα τυπικά προσόντα, αλλά η δράση στο δημόσιο στίβο. Δεν μπορούμε επίσης να μιλάμε για αξιοκρατία όταν κάποιος, στηριγμένος σε πολλά τυπικά προσόντα, ζητά να τον εμπιστευθούμε με την υπόσχεση ότι θα αποδειχθεί άξιος. Είναι απαραίτητο να είναι τυπικά και ουσιαστικά άριστος, να έχει διακριθεί και αποδείξει την αξία του, ώστε μετά να του δοθεί η ευκαιρία να ασκήσει εξουσία.
Με άλλα λόγια, χρειάζεται πρώτα να αποδείξει κάποιος ότι είναι άριστος, με αντικειμενικό και μετρήσιμο τρόπο. Ύστερα, να τον εντοπίσει η πολιτική κοινωνία, ώστε να αξιολογηθεί, εάν η αριστεία του έχει δημόσιο ή ιδιωτικό χαρακτήρα. Ο άριστος που διαθέτει επιτυχημένο έργο με κοινωνικοπολιτικό αντίκρισμα, αναγνωρίζεται ως άξιος. Κατόπιν, χρειάζεται να υπάρχει θεσμική διαδικασία επικράτησης του αξίου, ώστε να επωφεληθεί η κοινωνία και το κράτος από τη δράση του σε θέσεις ευθύνης. Συνεπώς, βασική πολιτική όψη της αριστείας είναι η διάκριση στο δημόσιο στίβο, σε χώρους κοινωνικοπολιτικής δράσης και η τελική επικράτηση των αξίων συνιστά την αξιοκρατία.
Για να επικρατήσει η αξιοκρατία, χρειάζεται να πληρούνται κάποιες προϋποθέσεις. Αρχικά, σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα πρέπει όλοι οι άνθρωποι, στην αρχή της ζωής τους, να έχουν τις ίδιες ευκαιρίες, ώστε να φανεί με απόλυτο κριτήριο πόσο ικανός είναι κανείς και πόσο μπορεί να προσφέρει, να ανιχνευθούν οι άριστοι. Για αυτό και επιβάλλεται να δοθεί έμφαση στη δημόσια δωρεάν εκπαίδευση. Σε αντίθετη περίπτωση, η αριστεία αποκτά διάσταση αριστοκρατική και απάδει της δημοκρατίας.
Επίσης, η αριστεία δεν αποδίδεται άπαξ, αλλά θεμελιώνεται στη συνεχή αξιολόγηση, με ποσοτικά και ποιοτικά κριτήρια. Είναι αέναη διαδικασία. Τα ποσοτικά κριτήρια είναι χρήσιμα σε δραστηριότητες του ιδιωτικού βίου, αλλά στην πολιτική προέχουν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά, επειδή αυτή πρωτίστως αναφέρεται σε ανθρώπους και όχι σε υλικά αντικείμενα.
Τους πιστοποιημένα άξιους τους έχει ανάγκη η δημοκρατία για να μπορέσει να λειτουργήσει αποτελεσματικά. Η δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα εξισωτικό στη βάση του, αλλά αριστοκρατικό στην κορυφή του, καθώς πρέπει να κυβερνούν οι καλύτεροι, οι πιστοποιημένα άξιοι.
