Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση αλλάζει άρδην τον κόσμο, συμπαρασύροντας το πανεπιστήμιο, το οποίο μετασχηματίζεται σε κάτι εντελώς διαφορετικό από το γνώριμό μας νεωτερικό πανεπιστήμιο, όπως αυτό αναπτύχθηκε τον 19ο και 20ο αιώνα. Η εξέλιξη αυτή είναι αναπότρεπτη, όσο και αν θέλουν ορισμένοι να παραμείνουν αγκυλωμένοι στο βολικό παρόν ή το γνώριμό τους παρελθόν. Το πανεπιστήμιο ανοίγεται σε νέες ατραπούς, που αλλάζουν ριζικά τη φυσιογνωμία του. Για να μπορέσει το ελλαδικό πανεπιστήμιο να επιβιώσει σε αυτό το νέο κόσμο, απαιτούνται γενναίες προσαρμογές και τόλμη, τόσο εκ μέρους της ακαδημαϊκής κοινότητας, όσο και από τη μεριά της Πολιτείας. Το πρώτο κρίσιμο ερώτημα είναι αν θα ακολουθήσουμε τις διεθνείς εξελίξεις ή θα καταλήξουμε ουραγοί.
Η εκπαίδευση στο πανεπιστήμιο δεν μπορεί πια να είναι μαζική και απρόσωπη, αφού η τεχνολογία επιβάλλει τις προσωποποιημένες υπηρεσίες. Η σύγχρονη εκπαίδευση προσαρμόζεται στις ανάγκες και τις επιδιώξεις του φοιτητή. Όχι ο φοιτητής στα ενδιαφέροντα και τις φιλοδοξίες του καθηγητή, της σχολής ή -χειρότερα- του κράτους. Το πανεπιστήμιο απευθύνεται σε ενηλίκους που επιλέγουν τι θέλουν να μάθουν, αναλόγως της ζωής στην οποία προσβλέπουν. Οι νέες τεχνολογίες επιτρέπουν στον φοιτητή να εντοπίσει τη διεθνή κοινότητα που έχει τα ίδια ενδιαφέροντα με αυτόν και να αλληλεπιδράσει μαζί της, χωρίς να εγκλωβίζεται σε κάποιο παραδοσιακό αμφιθέατρο, ανάμεσα σε ανθρώπους με αλλότριες ανησυχίες και στόχους. Μπορεί επίσης να επιλέξει και τον καθηγητή που θεωρεί τον καλύτερο διεθνώς, ώστε να μάθει από τη σοφία του, και να μην αρκεστεί σε αυτόν που το Πανεπιστήμιό του επέλεξε για εκείνον.
Ήδη η αγορά των διαδικτυακών μαθημάτων αναπτύσσεται ραγδαία. Ο φοιτητής παρακολουθεί εξ αποστάσεως τις διαλέξεις, μελετά το αναρτημένο στο διαδίκτυο διδακτικό υλικό, αλληλεπιδρά με άλλους εκπαιδευόμενους και τελικά αξιολογείται. Τα διαδικτυακά μαθήματα πιστοποιούνται διεθνώς με πιστωτικές μονάδες και μπορεί ο φοιτητής να τις προσθέσει στο πτυχίο-portfolio του. Συνεπώς, το παραδοσιακό curriculum (κεντρικά σχεδιασμένο πρόγραμμα σπουδών, με προκαθορισμένους στόχους και περιεχόμενο) και το παραδοσιακό πτυχίο καταργούνται. Ο φοιτητής επιλέγει να παρακολουθήσει -σε ένα ή πολλά διαφορετικά πανεπιστήμια- τα μαθήματα εκείνα που ανταποκρίνονται στις ανάγκες του και τα ενδιαφέροντά του, φτιάχνοντας το δικό του, πλήρως εξατομικευμένο, πτυχίο-portfolio. Για να αντεπεξέλθουν στη νέα πραγματικότητα τα πανεπιστήμια συστήνουν διεθνή δίκτυα, ώστε να παρέχουν πολλαπλές επιλογές στους φοιτητές τους και να προωθήσουν από κοινού τις ερευνητικές τους δραστηριότητες.
Επιπλέον, τα πανεπιστήμια γίνονται όλο και περισσότερο φορείς πιστοποίησης της γνώσης. Όπως η γνώση της αγγλικής γλώσσας πιστοποιείται από διεθνείς οργανισμούς, που δεν εξετάζουν πώς έμαθες τη γλώσσα, αλλά εάν και πόσο την κατέχεις, έτσι και το πανεπιστήμιο καλείται όχι μόνο να προσφέρει, αλλά να πιστοποιεί τη γνώση, η οποία δεν αποτελεί πια μονοπώλιο των παραδοσιακών πανεπιστημίων. Οι άνθρωποι μαθαίνουν από πολλαπλές πηγές, δίχως χωρικά ή χρονικά όρια. Συνήθως, ό,τι πιο πρωτοποριακό και γόνιμο συμβαίνει σήμερα προέρχεται από το χώρο της ζώσας κοινωνίας: από το διαδίκτυο, από καινοτόμες επιχειρήσεις, από ομάδες καλλιτεχνών, από ελεύθερους διανοούμενους, από ΜΚΟ και όχι μόνο από τις αίθουσες των πανεπιστημίων. Η πιστοποίηση των γνώσεων και των δεξιοτήτων αυτών αλλάζει την αυστηρή δομή των παραδοσιακών πτυχίων. Είναι αδιανόητο να μην πιστοποιείται η γνώση και η πείρα που αποκτώνται από την ενεργό συμμετοχή σε τέτοιες δραστηριότητες και να εμμένουμε σε περιχαρακωμένα και δύσκαμπτα πτυχία.
Καθώς η επιστήμη δεν συνίσταται αποκλειστικά στη συσσώρευση γνώσεων, αλλά είναι κατεξοχήν τρόπος αξιοποίησής τους, το σύγχρονο πανεπιστήμιο χρησιμοποιεί τις νευροεπιστήμες, δημιουργώντας προϋποθέσεις βελτιστοποίησης της εκμάθησης και αξιοποίησης της γνώσης, με τη βοήθεια ευφυών μηχανών. Και εδώ εξατομικευμένα, με έμφαση στις ανάγκες του ανθρώπου, όχι μαζικά. Δεν απέχουμε πολύ από το να δούμε σκεπτόμενες μηχανές να αναλαμβάνουν διδακτικά καθήκοντα, υπό την έννοια της μετάδοσης γνώσεων. Εξάλλου, πολλοί καθηγητές σήμερα, απορροφημένοι στα ερευνητικά και διοικητικά μας καθήκοντα, δεν εμπνέουμε τον φοιτητή περισσότερο από ένα ρομπότ.
Είναι βέβαιο ότι, πλέον της μετάδοσης γνώσεων, το πανεπιστήμιο χρειάζεται να καλλιεργεί τη σοφία: την απορητική, την κριτική, τον αναστοχασμό. Ο σκοπός αυτός υπηρετείται πληρέστερα με την παγκόσμια δικτύωση των ανθρώπων και όχι με τον εγκλεισμό τους σε αυστηρές και άκαμπτες ακαδημαϊκές δομές, εντός μιας ασφυκτικής παραδοσιακής πανεπιστημιόπολης. Όσα ανέφερα δεν εξυπακούονται την κατάργηση της φυσικής, σωματικής διάστασης των σπουδών. Η έννοια του ανήκειν σε μια κοινότητα, η φυσική επαφή και αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους είναι σημαντικές καθαυτό. Δεν είναι σκόπιμο να απολέσουμε την παραδοσιακή αλληλεπίδραση, αλλά δεν δικαιούμαστε να μην αξιοποιούμε πλήρως τις νέες δυνατότητες που προσφέρονται από την τεχνολογία.
Πολλοί ισχυρίζονται ότι το πανεπιστήμιο επιβάλλεται να αντισταθεί στα κελεύσματα των καιρών και να επιμείνει στην οργάνωση σπουδών και την απονομή πτυχίων που το ίδιο κρίνει ότι είναι ολοκληρωμένα, ώστε να διατηρήσει το διακριτό του ρόλο. Θεωρώ ότι αυτή η επιλογή είναι καταστροφική, γιατί θα αφήσει να δημιουργηθεί ένας παράλληλος χώρος παιδείας δίπλα στο πανεπιστήμιο, ο οποίος κάποια στιγμή θα επικρατήσει ολοκληρωτικά και θα οδηγήσει πιθανότατα στην εξαφάνιση του πανεπιστημίου όπως το ξέρουμε. Το πανεπιστήμιο δεν πρέπει να χάσει την ψιλή έστω εποπτεία της παροχής και πιστοποίησης της γνώσης.
Είναι προφανής πλέον η μετάβαση σε ένα απολύτως πλουραλιστικό και παγκοσμιοποιημένο μοντέλο ανώτατης εκπαίδευσης, όπου το πτυχίο-portfolioκυριαρχεί έναντι στο παραδοσιακό και στατικό curriculum. Πρόκειται για μια πορεία η οποία δεν φαίνεται να μπορεί να ανακοπεί. Το τελικό ερώτημα που χρειάζεται να απαντηθεί είναι εάν οι δικοί μας φοιτητές, με το δεδομένο σύστημα ανώτατης εκπαίδευσης, δύνανται να συναγωνιστούν τους συνομηλίκους τους από άλλες χώρες στην νέα παγκόσμια κατάσταση. Η απάντηση δεν μπορεί να είναι αισιόδοξη όσο δεν συνειδητοποιείται η αναγκαιότητα ριζικής αλλαγής του μοντέλου οργάνωσης της εκπαίδευσης στη χώρα μας.
Το κείμενο αποτελεί εμπλουτισμένη εκδοχή άρθρου που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «ΝΕΑ ΣΕΛΙΔΑ» στις 3/9/2017
